سفر به انتهای شب / اثر فردینان سلین / نویسنده جستار، اسد رخساریان

هم به خاطرِ سوگواری‎های درونی خویش از دیرپایی ستاره‎ی دنباله‎دار جنگ در آسمان شرق است که این جستار را می‎نویسم و هم به این دلیلِ ساده که اندیشه و احساسِ نویسنده در رودررویی با فجایع انسانی در زمانِ جنگ، گرامی‎تر از آن است که بتوان کتاب او را پس از خواندن همین‎طوری بست و کنار گذاشت.

اسد رخساریان

سفر به انتهای شب* یا به ناکجاآبادِ جنگ

فردینان سلین (۱۹۶۱/۱۸۹۴)اسد رخساریان

بعید می‎دانم کسی این رمان را بخواند و از تأثیرِ هولناکِ آن در امان بماند. "سفر به انتهای شب"، اثرِ لویی فردینان سلین را می‎گویم. این سفر اگرچه در یکی دو کشور و یک سرزمینِ افریقایی مثلِ کنگوی وسطی(۱) اتّفاق می‎‎افتد، با این وجود بیشتر در فضاهای جنسی، حسّی، عاطفی و فکری انسان است که قابلِ بازخوانی تواند بود. راوی داستان شاید خودِ نویسنده است. او هم فردینان نام دارد. کاراکترهای او هم کم نیستند. می‎توان خانه‎ها، محلّه‎ها، محیط‎های کاری و شهرها را هم به کاراکترها اضافه کرد. انسان‎ها – کاراکترها- و این فضاها همدیگر را توجیه می‎کنند. وضعیّتِ اجتماعی حاکم˚ ماهیتِ فکر، رفتار و روشِ حرف زدنِ آدم‎ها را به آن‎ها تحمیل کرده است و حتّا قیافه‎ی آن‎ها را شکل داده است. جز این هم انتظاری نیست. جنگ است. نخستین جنگِ جهانی. هیولای جنگ یا مرگ سربازان را که اغلب از طبقاتِ پایین به جبهه‎ها اعزام می‎شوند، دسته دسته به کامِ خود فرومی‎کشد، یا در بهترین حالت آن ها را نیمه فلج و با اعصابی درهم ریخته راهی بیمارستان‎ها یا تیمارستان‎ها می‎کند. راوی که جوانی است از نیمه راهِ تحصیل بازمانده، پس از ارزیابی توان جسمانی و احساس و اندیشه‎ی خود در جبهه‎ها، خود را به مریضی می‎زند و به ناچار از یکی از تیمارستان‎های حاشیه‎ی پاریس سر درمی‎آورد.

"ما روانی‎ها را در ایسی له مولینو، توی مدرسه‎ای جا داده بودند. جایی بود مخصوصِ سربازهایی از قبیلِ من که افکار میهن پرستانه‎شان تکان خورده بود." ص ۶۱

کنایه‎ی تکان خوردنِ افکار میهن پرستانه˚ از انفجارِ تنفّرِ نویسنده از صاحبانِ ثروت و قدرت و حقّه‎بازانِ فرهنگی – سیاسی در جامعه خبر می‎دهد. اینان زمانی به استقبالِ جنگ می‎روند که در موضع ضعف قرار دارند. برنامه‎ای ترتیب داده‎اند که فرزندان طبقات فقیر و کم درآمد را سپر بلای جان و مالِ خویش سازند. جنگ برای اینان غنیمتی است. در زمانِ جنگ، اینان به ترفندهای شیطانی‎اشان سرعتِ عمل می‎بخشند. تمامِ پرنسیپ‎های رایج اخلاقی را زیرِ پا می‎گذارند. برای هر اقدامِ جنایتکارانه‎ی خود جنگ و در کنارِ آن دفاع از میهنِ مقدّس را بهانه می‎سازند. هیچ گروهی یا فردی جز اینان از جنگ گزیر و امانی ندارد. در این زمان مردانِ طبقاتِ پایین یا در جبهه‎ها باید جان بکنند، یا در پشتِ جبهه‌ها مانندِ بردگان در خدمتِ اهدافِ جنگی به بخور-‎ نمیری قناعت کنند و دَم نزنند. و آن دسته از زنان که عمری را سپری کرده‎اند، به طورِ اتوماتیک به بخش‎های خدماتی گسیل داده می‎شوند و آن‎هایی که دستشان به هیچ جایی نمی‎رسد و هنوز بَر وُ رویی دارند، ناچار هستند از راهِ تن فروشی گذران کنند. فحشا تحفه‎ای است که در تمامِ شهر جنگ زده، سایه به سایه‎ی راوی نفس می‎کشد. تأثیرِ آن در روانِ جامعه لجام گسیختگی و ازخودبیگانگی همگانی است. این است که به قولِ سلین همه و همه جا را گند گرفته است. گندگرفتگی در اندامِ جامعه، در قواره و بی‎قوارگی انسان‎ها و در رابطه‎های مشکوک و در ناگزیرِی آن‎ها به نمایش گذارده شده است.

"خانم سرایدار که دَمِ درِ ورودی، نزدیکِ نرده‎ها، خانۀ کوچکی داشت به ما شکرِ سرخ و پرتقال و وسایلی که برای دوختنِ دگمه لازم است، می‎فروخت. چیزِ دیگری هم می‎فروخت: لذت. برای افسرهای جزء، ده فرانک تمام می‎شد. همه می‎توانستند بخرند. فقط می‎بایست موقعِ خرید مواظبِ زبانشان باشند‎... " ص ۶٢

لولا، دوست دختر امریکایی راوی به او می‎گوید: "برای دفاع از میهن فقط دیوانه‎ها و بی‎جُربُزه‎ها نمی‎جنگند." امّا راوی که ماهیتِ جنگ را با تمام وجودش لمس کرده است، هزاران دلیل دارد که شعارِ زنده باد دیوانه‎ها و بی‎جُربُزه‎ها را سر بدهد. او چندان هم بی‎جُربُزه نیست. شهامتِ او در گریز از جبهه‎های جنگ و تمرکز فکر و حواس‎اش در جامعه‎ی جنگ‎زده و قربانیانِ آن نشو و نما می‎کند. امّا او – راوی – در آستانه‎ی دیوانگی به سر می‎برد و در این میان تنها نیست. دیوانگی، چتر پولادینی از سرب سیاه و خاکستر بدبختی روی سرِ تمامِ آدمیان باز کرده است.

راوی پس از چندی اجازه دارد در شهر گردشی کند و حتّا به خارج شهر برود. در پاریس درمی‎یابد که شهر مرضِ هاری گرفته است. در اینجا با هفت خط‎‎های روزگار – چه مرد و چه زن –  طرف است. دست پخت‎های مخصوصِ زمانِ جنگ از سرشت و طبیعت آدم ها دیدن دارد. گاهی می‎توان به آن‎ها نزدیک شد، امّا نمی‎توان با آن‎ها رابطه برقرار کرد. رابطه‎ها جنسی، سودجویانه و در بهترین یا بدترین حالت، تجاری است. جنگ˚ تاجران را با وسوسه‎هایی سخت شیطانی آشنا می‎کند. زبانی چرب و نرم و پشتِ‎هم انداز به آن‎ها می‎دهد. آن‎ها می‎توانند در یک بیغوله‎ی کثیف چندین نوع تجارت راه بیندازند. مانندِ مادام هروت، لباس‎فروشی که عقیم هم هست و همین نقصِ وجودی موجب رونق کار او شده و پولِ کلانی نصیب‎ش کرده است.

روی دیگرِ این سکّه‎ی کثیف، زندگی خودِ راوی و دوستِ بیچاره‎اش لئون روبنسون است. این لئون طی گذرانی کوتاه در جبهه های جنگ از نظرِ احساسی اخته شده است. او پس از بستری شدن در تیمارستان از حارّه‎ای‎ترین قسمت‎های کنگو سر درآورده است. این‎جا در محاصره‎ی درختانِ غول آسا، حیوانات وحشی، آدم‎های نیمه وحشی و کک و هزاران کوفت و زهرمارِ دوزخیِ دیگر واقع است. به گمانِ او هرچه هست، از فرانسه که درگیرِ جنگ است، بهتر است. اینجا احتمالِ این که با بدترین نوع خوراکی‎های جنگلی و آبِ گِل آلودِ باران زنده بمانی، خیلی بیشتر از آنجا است. موجوداتِ انسانی که لئون در این مکان با آن‎ها سر و کار دارد، سیاهانِ برهنه‎ای هستند که فقط پارچه پلاس کوتاهی به جلوی پایین تنه‎هاشان آویخته‎اند. این‎ها چیزی از فرهنگ و تمدّن سرشان نمی‎شود. و چون چنین است، هنوز عزّت نفس خود را از دست نداده‎اند و اگر قرار است از آن‎ها کار بکشی، باید با زور  و چماق باهاشان رفتار کنی. کلبه‎ای که لئون در جوارِ جنگل در آن به سر می‎برد، تابِ ایستادگی در برابرِ باد و باران این منطقه‎ی وحشی را ندارد. امّا به هر صورتی که بود، او زمانی را در این‎جا به سر آورده و پس از کنارگذاشتنِ پولی دور از چشمِ مدیرِ کارخانه‎ی مستعمراتی فرانسه که او را مسئولِ خرید و جمع‎آوری کائوچو و بادام زمینی در این منطقه کرده بود، با تحمّل هزاران بلا و مصیبت خود را به امریکا می‎رساند و پس از مدّتی هم دوباره به پاریس برمی‎گردد. و هموست که در اوج‎های تراژیک داستان، روزی که با دوستِ خود فردینان به بحث و مجادله نشسته است، می‎گوید:

"به درِک! از این زندگی بی بو و خاصیت مثلِ زندگی همه‎ی آدم‎ها کارد به استخوانم رسیده ... چیزی که به‎اش می‎گویند کار شرافتمندانه، به دردِ برده‎های بی‎مُخ می‎خورد ..." ص ٣٢۵

برای این که برده‎های بی‎مُخ را بشناسیم، به بخش‎های آغازین داستان بازمی‎گردیم که راوی در اوراقِ نانوشته‎ی اندیشه‎های خود در حالتی ناشی از تأثر، اندوه، خشم و نومیدی خطابِ به آن‎ها می‎گوید:

"مردم بی‎چیز! پس مانده‎های زندگی، ای همیشه کتک خورده‎ها، غرامت دهنده‎ها، عرق‎ریزها به شما اعلام خطر می‎کنم، وقتی که بزرگان این عالم عاشق چشم و ابروتان شدند، معنی اش این است که می‎خواهند گوشت‎تان را در جنگ‎شان کباب کنند ... " ص ۶۹

فردینان نیز برای گریز از جنگ و شهر و مردم جنگ زده راهِ افریقا یعنی همان کنگو را در پیش می‎گیرد. او سوار کشتی‎ای می‎شود که دربست و به طورِ رایگان در اختیارِ صاحب امتیازان دولتی و نظامی است. پیر و پاتال‎های پولدار، نظامیانِ رده بالا و زن‎های خوشگلِ همراهشان که کاری ندارند جز سرکشیدنِ لیوان‎های شراب و دادِ سخن دادن در باره‎ی محاسن جنگ و ضرورت دفاع از میهنِ مقدّسِ خویش. طبیعی است که آن‏ها نتوانند این سربازِ متکبّر از خودراضی را در جمع خود پذیرا باشند. پس تصمیم به آزار و بلکه سربه نیست کردنِ او می‎گیرند. با این وجود فردینان که از کم و کیف قضایا با خبر شده است، عقل و زبانِ خود را به کار می‎اندازد و با سَرِهم کردن دروغ‎های بزرگِ شاخدار در باره‎ی قهرمانی‎های خود در جبهه‎ها و حماسه آفرینی‎های دیگر در راهِ نجات میهنِ عزیز دلِ آن‎ها را به دست می‎آورد و در نهایت سر از همان مناطقِ حارّه‎ای درمی‎آورد که پیشتر از او روبنسون درآورده است. تقدیر چنین است که او به منطقه‎ای پرتاب شود که پیشترها روبنسون خود را در آنجا منزوی کرده است. امّا ورودِ او همان و متواری شدن روبنسون همان. این دوستان قدیم با قیافه‎هایی به هم می‎رسند که در ساعاتِ نخستین نمی‎توانند یکدیگر را بشناسند. ساعاتی چند پس از دیدار و در حالی که فردینان دچار بی‎خوابی و ناراحتی از دست کَک‎‎ها و خنده‎ی کفتارها در بیرون از خوابگاهِ خویش است، تازه پی می‎بَرَد، کسی که او جانشینش می‎شود، دوست خودِ او  لئونی روبنسون است. بلند می‎شود و تخته پاره‎ای را که شب˚ روبنسون روی آن دراز کشیده بوده است، خالی می‎یابد و می‎فهمد که او آنجا را ترک کرده است.

فردینان مدّتِ زیادی نمی‎تواند در آنجا دوام بیاورد. مریض می‎شود و به بستر می‎افتد و بومیانِ وحشی ناچار با دوا و درمان‎های عجیب و غریب خود به مداوای او می‎پردازند. مدّتی بعد اندکی بهبودی پیدا می‎کند و تصمیم می‌گیرد آنجا را ترک نماید. در ادامه‎ی داستان او را در نیویورک می‎یابیم. در این شهر که به صورتِ عمودی ساخته شده، چند روزی در هتل به سر می‎برد و بعد که پولش تَه می‎کشد برای خود در کارخانه‎ی دوزخ‎آسای فورد کاری گیر می‎آورد. کاری ساده که فقط باید بچسبد به آن و به چیزِ دیگری فکر نکند. این را کسی که مسئول آشنا کردنِ او با کارش است به او می­گوید:

 "ما در کارخانه‎هامان به روشنفکر احتیاجی نداریم. به بوزینه احتیاج داریم. بگذار نصیحتی به‎ات بکنم. هرگز از فهم و شعورت حرفی نزن! ما جای تو فکر خواهیم کرد." ص ٢٣۶

داستان همین است. در تمامِ اوراقِ این کتاب نویسنده همین مسئله را در شکل‎ها، شهرها و مکان‎های گوناگون بازآفرینی می‎کند. باری کسی که نیازمند لقمه‎ای نان است، بی‎کار است و در خانه‎ای اجاره‎ای به سر می‎برد، اصلاً فرصتِ فکرکردن ندارد. تازه اگر فکرکردن بلد باشد!

راوی این داستان چون اهلِ فکر است آواره شده است. افکار او نیز بیشتر در دایره‎ی خواست‎ها، تنهایی‎ها، جنگ، بیکاری و جنون و دیوانگی‎های رایج زمانه‎ی جنگ دور می‎زند. پس طبیعی است نتواند در هستی خود احساسِ آرامشی بیابد و به کسی یا چیزی اعتماد کند. او در رابطه با تمامِ آدم‎ها و دوست‎های دخترش نیز همین جور است. این دخترها نیز اغلب به گونه‎های مختلف از مالیخولیای جنگ در رنجند. به تنها چیزی که فکر می‎کنند پول است و بیرون کشیدنِ خود از مهلکه‎های ترسناکی که هر روزه در پیرامونِ خود شاهدِ آن‎ها هستند. در میانِ دخترها، تنها مالیِ˚ مهربان است که عاطفه‎ی انسانی خود را از دست نداده است. او با سونیا در جنایت و مکافاتِ داستایوفسکی تناسخِ روحی دارد. امّا شگفتا که این مهربان‎ترین زنِ داستان هم از راهِ خودفروشی زندگی می‎کند. فردینان در خانه‎ای ویژه‎ی این گونه زنان در نیویورک با او آشنا می‎شود. این آشنایی به درازا می‎کِشد و فردینان برای او داستانِ کار شکنجه‎آمیزِ خود در جهنّمِ فورد را تعریف می‎کند. مالی˚ او را از آن کار بازمی‎دارد و حمایت اقتصادی‎اش را به عهده می‎گیرد. امّا فردینان پس از چندی با تمامِ اصرارهای مالی˚ روحِ سرگردانِ خود را برمی دارد و دوباره به پاریس بازمی‎گردد.

پاریسی که بعد از این تصویر می‎شود شهری است غرقه در تباهی و تاریکی. حالا هرچه را که عفریته‎های جنگ به خوردِ مردم داده‎اند، در اشکالِ گوناگون و در ساده‎ترین روابطِ انسانی مجالِ ظهور پیدا کرده است. این اشکال را می‎توان در وجودِ روبنسون، در میانِ خانواده‎ی هانروی‎˚‎ها و در رابطه‎اش با زنی که عاشقِ جنون‎زده ی او است، ردیابی کرد. در این پلان‎ها، دروغ و توطئه‎ی قتل برای به دست آوردنِ مال و ثروت، انگیزه‎های زیستی و امیدِ پایداری به حساب می‎آیند. در اینجا روبنسون تنها نیست. دستیارانِ او که انگیزه‎های قتل را در اختیارش می‎گذارند، نزدیک‎ترین کسانِ پیرزنِ صاحب ثروتی هستند که قرار است به قتل برسد. راوی هم تحصیلاتش را به پایان رسانده و مدرکِ دکترا گرفته و در عینِ حال که به بیمارانِ بیشتر کوفتی و حقّه‎باز خود می‎رسد، مترّصدِ افکار و ماجراهای زندگی روبنسون است.

می‎توان گفت: روبنسون نیمه‎ی دیگرِ فردینان است. این دو هرجا هستند از دور و نزدیک یکدیگر را بو می‎کِشند، احساس می‎کنند و می‎یابند؛ چه در افریقا، چه در امریکا یا پاریس. این دو در آغازِ آشنایی هر دو آنارشیست، لاقید و عصیان زده‎اند. فردینان پس از اخذ مدرکِ دکترا و استخدام در یک کلینیک روان درمانی، طبیعتی می‎یابد که دکتر جکیل، در رمان "دکتر جکیل و مستر هاید"، اثرِ روبرت لوییز استیونسون، دارد. روبنسون امّا از همان آغاز مستر هاید است و از این که آدم بکُشد و ککش هم نگزد، برایش طبیعی می‎نماید. آیا این بازتابِ روانی جنگ در سرشت انسانی است؟ برای پاسخ گفتن به چنین پرسشی، کافی است به یاد آوریم که روبنسون در این وسط تنها نیست، این روبنسون‎های دیگر، از نوعِ ترسوترین، بی‎جُربُزه‎ترین و آب زیرِکاهی‌ترین‎های کاست‎های بالا و پایین جامعه هستند که گَزَک به دست او داده‎اند تا با قتل و خونریزی منافع آن‎ها را تأمین نماید.

معشوقه‎ی روبنسون با فردینان نیز سَر و سرّی دارد. روبنسون هم این را می‎داند امّا شاید به این دلیل که او هم فردینان را نیمه‎ی دیگر خود می‎داند، قضیّه را درز می‎گیرد. با این وجود روبنسون می‎خواهد از دستِ معشوقه فرار کند و برود جایی و برای خودش تنها زندگی کند. معشوقه هم با او سرِ جنگ دارد و در نهایت با شلیکِ چند گلوله به زندگی روبنسون خاتمه می‎دهد.

لویی فردینان سلین این نخستین رمان خود را در سال ۱۹٣٢ منتشر کرد. بسیاری از منتقدان آن را یکی از شاهکارهای ادبی قرن بیست می‎دانند. شاید یکی از نشانه‎های آن همین است که روی بزرگترین نویسندگان فرانسه از جمله ساموئل بکت، ژان پل سارتر و نویسندگان امریکایی مشهوری چون آرتور میلر و چارلز بوکوفسکی تأثیرگذار بوده است. زبانِ داستان، محاوره‎ای یا زبانِ کوچه و بازار است. این زبانِ زندگی کودکی و جوانی نویسنده و زبانِ تلخ و پُرکنایه‎ی شکست خوردگان و به خاکسترِ سیاهِ فقرنشستگان است. استعاره‎ها، تشبیهات و نوعِ نگاهِ نویسنده به پدیده‎های مخصوصاً سیاسی و اقتصادی خاستگاهِ او را برملا می‎سازند. نگاه کنید به این پاراگراف‎ها که جز حاصلِ آمیزش و تجربه و همزیستی با واقعیّتِ نهفته در آن‎ها نمی‎توانند بود:

"قانون، چرخ فلکِ بزرگ بدبختی است، وقتی فقیر بیچاره‎ای اسیرش می­شود تا قرن‎ها بعد هم می‎توان صدایش را شنید." ص ۱۸٣

"بدبختی غولی است که مثلِ پاره پلاسی از قیافه‎ی آدم برای پاک کردنِ کثافت‎های ماتحتِ عالم استفاده می­کند." ص ٢٢۷

سلین اگرچه کار نوشتنِ را ادامه داد و رمان‎های مطرح دیگری به دنیای ادبیات عرضه کرد و به عنوان یک چهره‎ی تأثیرگذار ادبی در سطحِ جهانی شناخته گردید، با این وجود در۱۹٣۷ بروشورهایی چند در باره ی عقاید ضدِ سامی خود انتشار داد. این بروشورها در آستانه‎ی جنگِ جهانی دوّم مقدّمه‎ی گرفتاری‎هایش در سال‎های بعدی زندگانی او بود. سلین پس از شکستِ ارتش آلمان از متّفقین به دانمارک پناهنده شد، ولی در آنجا دستگیر و به مدّت یک سال به زندان افتاد. پس از بازگشت به فرانسه در صدد اعاده‎ی حیثیّتِ خود برآمد. امّا کار از کار گذشته بود. در فرانسه نیز دستگیر و دوباره محکوم به تحمّل یک سال حبس گردید. او بعدها از انتشارِ عقاید ضدِ سامی خود ابرازِ تأسّف می‎کرد، امّا سخنی در باره‎ی حمایتِ فکری خود از نازیست‎ها بر زبان نمی‎آورد.

زندگی پرفراز و نشیب سلین و عقاید و اندیشه‎هایش همیشه آماج‎گاهِ نقدها و نظریه‎های مجادله‎آمیز بوده است. در این میان امّا "سفر به انتهای شب" هیچگاه فراموش نمی‎شود. این رمان سندِ زنده‎ی محکومیّتِ جنگ و جنگ‎آوران است. تمامی کسانی که زندگی و عقایدِ سلین را زیرِ ذرّه بین نقد و بررسی ادبی و علمی واشکافی کرده‎اند، همیشه در این باره هم‎داستان بوده‎اند.

پانویس:

* ترجمه فرهاد غبرائی، انتشاراتِ جامی، تهران ۱٣۷٣     

۱- کنگوی وسطی یا مرکزی؟ حالا اسمش کنگو خالی است.