از ابداع « تئاتروفون » تا پخش مستقیم اپرا در سالن سینما / پرویز احمدی نژاد*

برای برخی جوامع استفاده و بهره بردن ازموسیقی، تئاتر، اپرا و کلا هنر، مانند حق استفاده از آب و برق و گاز، لازم و ضروری است؛ در نتیجه حکومت‎ها و مردم حاضرند برای دستیابی به آن هزینه‎ای در نظر بگیرند.

از چند روز پیش بلیط سینما را رزرو کرده‎ام تا به تماشای مستقیم اپرا بنشینم؛ اپرایی که در لندن اجرا میشود و هم زمان در صدها سالن سینما در سراسر فرانسه، اروپا و  کشورهای دیگر پخش میشود. همسرم بدلیل کسالت، نمیتواند از منزل خارج شود؛ اما با پرداخت مبلغ اندکی، میتواند از طریق تلویزیون شاهد پخش مستقیم همان اپرا باشد.

          سالن نسبتا بزرگ سینما، واقع در یکی از شهرهای حومه‎ی پاریس مملو از جمعیت است. حضور در میان تماشاگران و تماشای اپرائی که هم زمان در چندین نقطه‎ی کره‎ی خاکی ارائه میشود لذت خاصی دارد که همسرم از آن بی‎بهره میماند. همراه تماشاگران منتظر شروع اپرا هستیم و در عین حال روی پرده شاهد ورود تماشاگران به سالن اپرای لندن.  صدای همهمه‎ی آنها و سر و صدای سازهای مختلف ارکستر که مشغول تنظیم و کوک کردن سازها هستند، مستقیمأ پخش میشود و با هیاهوی سالن سینما درهم می‎آمیزد. قبل از شروع اپرا، گوینده‎ای درباره‎ی اجرای برنامه و بازیگران و سایر دست اندرکاران این اپرا توضیح می‎دهد. اعلام می‎شود که این برنامه در 958 سینما و در 19 کشور در حال پخش شدن است. تقریبا سر ساعت هشت و ربع، سالن سینما در تاریکی فرو میرود، روی پرده‎ی نقره‎ای، پرده‎ی ارغوانی رنگ اپرا نقش می‎بندد و به آرامی باز می‎شود. همه محو شنیدن و تماشای اپرایی هستند که امکان حضور در سالن اپرای سلطنتی لندن را نداشتند...

از سالن که بیرون میایم از خود میپرسم چگونه چنین جمعیت‎ی در سراسر دنیا در یک زمان در یک واقعه‎ی فرهنگی شریک میشوند؟ برای برخی جوامع استفاده و بهره بردن ازموسیقی، تئاتر، اپرا و کلا هنر، مانند حق استفاده از آب و برق و گاز، لازم و ضروری است؛ در نتیجه حکومت‎ها و مردم حاضرند برای دستیابی به آن هزینه‎ای در نظر بگیرند.

با تحقیق بیشتر متوجه میشوم که پیشینه‎ی این اقدامات به سال‎ها قبل برمیگردد. به عقب بازگشت میزنم و به قرن نوزدهم میرسم. سال 1881 ویکتور هوگو همراه دختر و نوه‎هایش در سالن نمایشگاه برق در پاریس از راه دور « به شنیدن اپرا و تئاتر » پرداخته و در کتاب خاطرات روزانه‎اش به این موضوع اشاره میکند: « ...رفتیم وزارت پست ... خیلی جالب است. دو گوشی روی گوش‎هایتان میگذارید که به جلوی صحنه‎ی تئاتری وصل شده‎اند و به این ترتیب شما مثلا اجرای اپرا را می‎شنوید، اگر گوشی‎ها را عوض کنید، تئاتر فرانسه را میشنوید... باز هم عوض کنید؛ اینبار به اپرا- کمیک گوش میدهید... بچه ها بسیار لذت بردند و من هم همینطور...» ( آثار کامل ویکتور هوگو – انتشارات کلوب فرانسوی کتاب. چاپ 1970. جلد شانزدهم. ص 911.) در واقع مخترع دستگاهی که ویکتور هوگو با آن از راه دور به تئاتر گوش فراداد شخصی است به نام کلمان آدر  که در سال 1878 اولین شبکه‎ی تلفن شخصی را برقرار کرده است. یک سال بعد یعنی در سال 1879، به مناسبت نمایشگاه برق، بیست "دهانه‎ی جلب صدا " در دو طرف پائین صحنه‎ی اپرای پاریس قرار می‎دهد. این "میکروفون‎ها " که حامل صدای روی صحنه هستند از طریق سیم، مستقیما به دو سالنی که در نمایشگاه قرار دارند متصل شده‎اند. "میکروفون‎های" طرف راست، صدای طرف راست صحنه، و "میکروفون‎های" طرف چپ، صدای طرف چپ را منتقل می‎کنند. با گذاشتن دو گوشی روی گوش‎ها، شنوندگان می توانند بصورت استریو به اجرای زنده‎ی اپرا گوش دهند.

          سال 1882 شرکتی به نام "کمپانی تئاتروفون" تاسیس میشود که هدفش گسترش و عمومی کردن این پدیده است. در اپرای پاریس، کمدی فرانسز، اپرا کمیک و چند تماشاخانه‎ی دیگر میکروفون‎های پیشرفته‎تری نصب می‎کنند و از این پس اشخاص مختلف با پرداخت حق اشتراک میتوانند دستگاه "تئاتروفون" را در منزل خود نصب کرده؛ به برنامه‎ی مورد علاقه‎شان گوش دهند. مدیران تئاترها از گسترش بیش از حد پخش مستقیم تئاتر راضی نبودند و دلایل آن هم متعدد بود: ترس از دست دادن تماشاگران...، نصب میکروفون‎های متعدد و سیم‎های مرتبط به آنها که برای هنرپیشه‎ها دست و پا گیر شده بود...، پخش صدای سوفلور و صداهای دیگری که الزاما خوشایند نبود....

          به زودی در سالنهای عمومی مانند کافه‎ها، هتل‎ها و کلوب‎ها نیز دستگاه‎های تئاتروفون نصب می‎شود که با پرداخت سکه‎ای افراد می‎توانستند به برنامه‎ی مورد علاقه‎شان گوش دهند.

البته سوء استفاده هایی هم از این اختراع صورت میگرفت. برای مثال در محوطه‎ی نمایشگاه سال 1889 در پاریس، دستگاه‎های تئاتروفونی کار گذاشته بودند که موفقیت فراوانی داشت و پول فراوانی نصیب صاحبانشان کرد، ولی از گوشی‎های آنها در تمام روز صدای یک پیانوی مکانیکی پخش می‎شد.

تئاتروفون در نقاط مختلف اروپا نیز مورد توجه قرار گرفت. در سال 1884 پادشاه پرتقال که  به دلیل مسائل خانواده‎گی نمی‎توانست در اجرای یک اپرا شرکت کند؛ دستور داد این دستگاه را در اپرای شهر لیسبون نصب کنند تا او به تنهایی در قصرش به این اپرا گوش دهد. سپس در سال 1887 در بلژیک و سوئد، و در سال1891 در لندن از تئاتروفون استفاده می‎کردند. در آمریکا اما این پدیده –وشاید هم اپرا و تئاتر – در این زمان مانند کشورهای اروپایی رسوخ ونفوذی نداشت. در فرانسه تا سال 1932 حدود سیصد خانواده عضو این شبکه بودند و برای شنیدن اجرای مستقیم تئاتر و اپرا، به شرکت تئاتروفون حق اشتراک می‎پرداختند.

ژان کوکتو با اشاره به رشته‎ی درهم پیچیده‎ی سیم‎هایی که برای کسب صدا جلوی صحنه‎ی تئاترها می‎لولید، تئاتروفون را یک "اختاپوس صوتی" نام نهاده بود. مارسل پروست که به دلیل بیماری اغلب اوقات در خانه‎اش می‎ماند، یکی از مشترکین این شبکه بود و به دوستانش نیز توصیه می‎کرد از تئاتروفون استفاده کنند. اگر چه گاه‎گداری از کیفییت صوتی پخش موسیقی توسط این دستگاه گلایه هم میکرد. اما پیشرفت‎های علمی و تکنیکی همیشه در جهت ارتقای ضبط و پخش صوت عمل کرده است؛ تا حدی که 24 ماه می 1913، بطور هم زمان پاریسی‎ها می‎توانستند برنامه‎ی اپرای لندن را گوش دهند و لندنی‎ها نیزاز شنیدن برنامه‎ی اپرای پاریس لذت ببرند.

          به هر حال از سال 1932، بعد از پایان فعالیت کمپانی تئاتروفون و با گسترش شبکه‎ی رادیویی؛ برخی از کنسرت‎ها و نمایشنامه‎ها به طور مستقیم از طریق رادیو پخش می‎شوند. سپس تلویزیون با پخش صدا و تصویر ادامه دهنده‎ی این پدیده شد؛ تا این که امروز پخش مستقیم اجرای اپرا و تئاتر در سینماهای سراسر جهان امکان‎پذیر است.

مسئول وصل تئاتروفون در اطاق کنترل

پرویز احمدی نژاد

پاریس - 2016

تارنمای پرتو، :

*پرویز احمدی‌نژاد، ساکن فرانسه، از پژوهشگران و علاقمندان به تئاتر و ادبیات، بویژه ادبیات دراماتیک قرن نوزدهم و آثار نویسندگانی مانند امیل زولا، ویکتور هوگو، اُنوره دُبالزاک و... است. او ضمن تحقیق در باره ادبیات و تئاتر، کتابی با عنوان "تاریخ مصور تئاتر" نیز ترجمه کرده است.