درنگی بر رمان لیورا / اثر فریبا صدیقیم / نوشته‎ی رحمان چوپانی

ویلیام فاکنر در پاسخ به سوال خبرنگار "پاریس ریویو" که از او می‎پرسد چه مقدار از نوشته‎های‌تان بر پایه‎ی تجربه‎های شخصی است، می‎گوید؛ نویسنده برای نوشتن به سه چیز نیاز دارد: تجربه، مشاهده و تخیل. و می‎افزاید؛ دوتا از این سه چیز، و بارها پیش می‎آید یکی از آن‎ها، می‎تواند کمبود بقیه را جبران کند. این گفته‎ی فاکنر، در تمام مدت بازخوانی رمان «لیورا»۱ همراه من بود. گویی نویسنده در پاورقیِ هر صفحه از رمان، این گفته را آورده تا به خواننده یادآور شود سرچشمه‎ی جذّابیت و تعلیقی که در رمان «لیورا»‎ست، کجاست. هر چند امروزه جذابیت و تعلیق شاید برای درخشش یک اثر شرطی لازم است اما کافی نیست.  

لیورا، رمان، فریبا صدیقیم، نشر نوگام، ۱۳۹۵

رمان "لیورا" نوشته‎ی فریبا صدیقیم۲، از یک سو بخشی از سرگذشت خانواده‎ای ایرانی کلیمی است که  در ابتدا در نهاوند زندگی می‎کنند و از زبان دختر خانواده، یعنی لیورا روایت می‎شود و از سویی دیگر؛  روایتی آزاد و رها و بی‎ملاحظه از روزگاری است که همه چیز در عین پیچیدگی با سرعت به پیش می‎رود و این سرعت و پیچیدگی مجال رسیدن انسان به صلح و آرامش با خودش را هم نمی‎دهد چه برسد به روابط صلح آمیز و صادقانه با دیگران. رمانِ لیورا همچون شماری از رمان‎های مدرن و پست مدرن از پاره پاره‎ی خاطراتی ساخته شده که ترتیب زمانی در روایت را برنمی‎تابد و نویسنده تلاش می‎کند تا رشته نخ را با ترتیب درست از سوراخ مهره‎های گردنبند عبور دهد و خواننده در پایان بتواند گردن بند مرواریدی را که نویسنده به مثابه‎ی یک اثر ساخته و پرداخته به خوبی ببیند یا بخواند.۳

شخصیت محوری رمان که همان لیوراست در جوانی تب و تاب فعالیت‎های سیاسی دارد، پدر او پارچه فروشی دارد. همسر تامار، زنی که در همسایگی آن‎ها زندگی می‎کند، به طرزی مرموز سر به نیست می‏شود. در غیبت همسر، لطمات جهان مردسالارانه از یک سو و محدودیت‎های دینی، (تامار کلیمی است) از سوی دیگر تامار را در انزوا فرومی‎برد. تامار که از مدت ها پیش مادر بزرگ لیورا را می‎شناخته برای یافتن شوهر از راه جادو و جنبل دست به دامان او می‎شود. رفت و آمدهای تامار به خانه‎ی پدری لیورا به همین بهانه قوت می‎گیرد. به تشویق و همراهیِ مادر بزرگ، تامار برای گریز از تنهایی و انزوا تصمیم به ازدواج مجدد می‎گیرد اما یکی از مُلایان کلیمی ازدواج با تامار را تحریم می‎کند. چرا که هنوز مرگ همسر تامار قطعی نیست. در همین رفت و آمدهاست که پدرِ لیورا تامار را می‎بیند و به او دل می‎بندد و خانه و خانواده‎اش را ترک می‎کند و به اتفاق تامار از نهاوند می‎رود یا می‎گریزد.

در حقیقت شروع آشفتگی در خانواده‎ی لیورا از همین جا آغاز می‎شود و ویژگی زنان رمان در همین جا رخ می‎نمایاند؛ زنانی که در غیبت مرد، به شدت آسیب پذیر و شکننده‎اند. از آن پس آسیب‎های غیبت پدر، دامن لیورا، مادر او و یوسف و ادنا (برادر و خواهر لیورا) را می‏گیرد و هر یک به شکلی از این غیبت آسیب می‎بیند.

دومین آشفتگی، حضور مهرداد به عنوان خواستگار ادنا، خواهر لیورا در خانواده‎ی آن‎هاست. مهرداد به بهانه‎ی خواستگاری ادنا، به خانواده‎ی آن‎ها نزدیک می‎شود. اما پیش از ادنا، خودش را به لیورا نزدیک می‎کند و نسبت به فعالیت‎های حزبی و سیاسی لیورا کنجکاوی نشان می‎دهد. پس از مدتی مهرداد نیز ارتباطش با ادنا را بی هیچ مقدمه و به طور کامل قطع می‎کند. لیورا یک روز مهرداد را در حال وضو گرفتن نزدیک مسجد محل می‎بیند و پی می‎برد که مهرداد نه فقط کلیمی نبوده بلکه به بهانه‎ی خواستگاری از ادنا با نیت‎ها و غرض‎های از پیش تعیین شده‎ای خود را به خانواده‎ی آن‎ها نزدیک کرده است.  به نظر می‎رسد همین آشفتگی‎ها زمینه‎ی حساسیت و به ظاهر بدبینیِ  لیورا نسبت به همسرش کیان را فراهم می‎سازد. حساسیتی که نه فقط بی‎مورد نیست بلکه بخش عمده‎ی تعلیق و کشمکش داستان را به خود اختصاص داده است.

پدر لیورا پس از مدت‎ها شرمسار و تنها به خانه بازمی‎گردد. گویی تامار به مردی دیگر دل داده است و سردر پی عشق تازه، پدرِ لیورا را ترک گفته است. لیورا به اتفاق خانواده اش از نهاوند به تهران و پس از آن به آمریکا مهاجرت می‎کند. پیش از مهاجرت به آمریکا، در تهران به همایون دل می‎بندد. همایون به قصد ادامه‎ی تحصیل از ایران مهاجرت می‏کند و در غیبتِ همایون، لیورا در محل کار، به کیان دل می‎بندد  و با آن که نمی‎تواند همایون را به دست فراموشی بسپارد با او ازداوج می‎کند و به زندگی‎اش ادامه می‎دهد.عمده ناملایمات روحیِ لیورا؛ در طول زندگی مشترکش با کیان در امریکا و در بازه زمانی‎ی است که نویسنده چندان اطلاعات تقویمی از آن در اختیار خواننده نمی‎گذارد.

به گمان لیورا،همسرش کیان؛ دور از چشم او با زنی دیگر در ارتباط است. لیورا تلاش می‎کند طرف دیگر این رابطه را که به طرزی موهوم و آزار دهنده در رمان تصویر می‎شود، بازشناسد اما موفق نمی‎شود و تنها با بختک خیانت همسرش به او، دست و پنجه نرم می‎کند. بختکی که اضطراب و حملات عصبی شدیدی را نصیب او می‎کند. لیورا حتا دست به دامن موسسه‎ای می‎شود تا او را از چند و چون این ارتباط باخبر کنند اما آن کارشناس و یا به عبارت بهتر کاراگاه خصوصی نیز به نتیجه‎ای قطعی دست پیدا نمی‎کند و بر سَمَر کردن این راز فائق نمی‎آید. لیورا دست بردار نیست. سعی می‎کند بی خبر از کیان دوستی برگزیند و با رابطه با او از برزخی که  کیان نصیبش کرده خلاصی یابد و زخم این خیانت را با این ارتباط مرهم گذارد. اما درِ بدبینی او نسبت به کیان همچنان بر همان پاشنه می‎چرخد و زخم بدبینی التیام ناپذیر است.  بالاخره کیان پیش قدم می‎شود و در واپسین صحنه‎ی رمان، آن جا که لیورا بر سر مزار پدرش نشسته، به دیدن او می‎رود و به علاقه‎اش به زنی دیگر اعتراف، و از لیورا دلجویی می‎کند. از گذشته‎ها می گوید و این که هر دو برای رسیدن به هم چه تاوانی داده‎اند.

این چکیده‎ای از اتفاقات به تصویر درآمده در رمان لیوراست. اما در صفحات پایانیِ کتاب، درست طی ده صفحه، سستی و سردی و فسردگی و فاصله‎ی انسان‎هایی که شرح آن حجم یک رمان سیصد و شصت و دو صفحه‎ای را به خود اختصاص داده است، با تعجیل و شتاب زدگی ناباورانه‎ای، به پایان می‎رسد. پایانی که با وجود تفسیری که می‎توان بر نشانه‎های حاضر در متن برای آن برشمرد، (در پایان رمان آن جا که لیورا دیوان خیام را بر مزار پدرش می‎گذارد، مضامین رباعیات خیام همچون حیرت در امر جهان و ندانستن راز آن و ناپایداری و بی سروپا بودن این جهان و اغتنام وقت و ناتوانی انسان در برابر گردش زمان یا همان جبر و ... به ذهن خواننده متبادر می‎شود.) چندان مطابقتی با سراسر رمان که با قوت و قدرت زبان و فضا سازی و تصویرهای به غایت ملموس و در ذهن ماندنی را در متن رمان گرد آورده، ندارد. به عبارت دقیق‎تر تاثیری که فضا و جو رمان لیورا در طول رمان بر حال و هوای خواننده می‏گذارد، با پایان شتاب زده‎ی رمان سازگار نیست و این ناسازگاری ربطی به پایان نامتعارف در داستان و رمان ندارد. چرا که باید میان شک و انتظار و عنصر غافلگیری در پایان بندی تعادلی وجود داشته باشد؛ در غیر این صورت رخداد نهایی خصلت مکانیکی پیدا می‎کند و گویی وصله‎ای است ناجور که بی جا و ناگهانی به متن داستان دوخته شده است. شاید اگر ارتباط و علاقه‎ی کیان به زنی دیگر چیزی جز وهم و گمان نبود یا بود و این ارتباط در میانه‎ی داستان آشکار می‎شد، پایانی بهتر از این در انتظار رمان لیورا بود.  

به هر روی، از قدرت تخیلِ تاثیرگذار نویسنده در رمان، زبان پاک او که حکایت از روایت شناسی نویسنده و تسلطش بر چارچوبِ زبان معیار داستان نویسی دارد به سادگی نمی‎توان گذشت. رفت و برگشت‎های دقیق و ظریف نویسنده در پاره پاره روایت‎های رمان که از آن به بازی‎های روایی تعبیر می‎کنیم، بر قوت و ارج و ارزش کار افزوده است. نویسنده به این مهم، که کاربرد شیوه و تکنیک در رمان به این دلیل است که فاصله‎ی میان نویسنده و خواننده کاهش پیدا کند، یا کاملا از بین برود، واقف است و از این نظر "لیورا" از حیث روایی رمانی سالم و درخور اعتنا است. سالم و درخور اعتنا از آن رو که در برانگیزاندن خواننده در تمامی خرده روایت‎ها کامیاب و اثر گذار است. در پایان باید گفت که رمان لیورا در به تصویر کشیدن این گفته از گوستاو فلوبر در درونمایه‎ی خود، خوش درخشیده است:« بشریت همین است که هست؛ وظیفه ی فعلی ما تغییر آن نیست، شناختن آن است.» ۴

                                                            
 زمستان ۱۳۹۵

پی‎نوشت:

۱- لیورا- رمان- نویسنده فریبا صدیقیم- نشر نوگام.

۲- فریبا صدیقیم؛ نویسنده ی ایرانی ساکن امریکاست از او در حوزه ی ادبیات کودک و نوجوان آثار متعددی منتشر شده است. «به تعویق می‎اندازم تاکی» و «این قلب معمولی نمی‎زند» دو دفتر شعری است که تاکنون از فریبا صدیقیم منتشر شده است. مجموعه داستان های«شبی که آخر نداشت، نشر نگاه سبز» و«شمع های زیر آبکش، نشر نظر» و «من زنی انگلیسی بوده‎ام، نشر ققنوس» از همین  نویسنده  منتشر شده است.

۳- تو از مروارید حرف می زنی. چیزی که گردنبند را می سازد مروارید نیست رشته ی نخ است. گوستاو فلوبر در نامه‏اش به لوئیز.  برگرفته از کتاب«عیش مُدام» اثر ماریو بارگاس یوسا، ترجمه ی عبدالله کوثری، نشر نیلوفر ۱۳۸۶.

۴- گوستاو فلوبر، در نامه ای خطاب به ژرژ ساند. برگرفته از آوازهای کوچکی برای ماه، نامه نگاری های گوستاو فلوبر و ژرژ ساند، ترجمه ی: گلاره جمشیدی، نشر افق ۱۳۹۱.

در نوشتن این گفتار از این آثار بهره برده ام:

۱- درآمدی بر داستان نویسی و روایت شناسی، نویسنده فتح الله ببی نیاز، نشر افراز ۱۳۸۷.

۲- جام جهان بین، محمد علی اسلامی ندوشن، نشر قطره ۱۳۸۲ .